Beeldreproductie via innovatieve print ontwikkelingen
Kunstenaar innovaties zijn van alle tijden, het is hun DNA. Dat kenmerkte ook Francisco Goya, Pablo Picasso en Henri Toulouse-Lautrec, in hun tijden van industriële- en sociale revoluties, imploderende keizerrijken en oorlogslawaai. Een flink stuk geschiedenis met – voor destijds – ‘innovatieve print ontwikkelingen’ als basis.
Fig. 1. Picasso’s ‘Stilleven onder de lamp, 1962’. Een vierkleuren linosnede, gebruikmakend van de reductietechniek. Bedoeld in aanplakbiljet voor een lokale keramiek-tentoonstelling.
Francisco Goya vertolking drama via hybride grafische techniek
Linker prent: ‘De vrouwen tonen hun moed’, ±1810-1814, ets, aquatint (*), lavis, drogenaald en bruineerstaal met plaattoon op velijnpapier. Rechtsboven: ‘Na ondeugd komt ontucht’, ±1816-1824, ets, aquatint (*), drogenaald gravure met bruineerstaal hogelicht-bewerking.
Museum Boijmans van Beuningen’s curator becommentarieert Goya’s prentenserie ‘Verschrikkingen van de oorlog’, getuigend van Goya’s hoogst individuele aanpak, met een veelheid aan grafische technieken. ‘Goya begint meestal met het etsen van de contouren van de compositie.
Schaduwpartijen en tonen die voor diepte zorgen, worden vervolgens verkregen met aquatint (*) of lavis. Tenslotte worden met het bruineerstaal de hooglichten door polijsting van het koper versterkt en met de drogenaald of de burijn de laatste verbeteringen aangebracht. In sommige gevallen is het werkproces andersom.
Goya begint dan met aquatint (**) over de gehele koperplaat, terwijl hij daarna pas de lijnen etst en de hooglichten met het bruineer/polijststaal aanbrengt. Het vaststellen en beschrijven van de precieze technieken die Goya gebruikt, is zelfs voor specialisten bijzonder lastig. Sommige technische nuances, zoals de subtiele toonverschillen, de drogenaaldpartijen en het sterke licht-donkercontrast, zijn alleen in de eerste editie van de ‘Desastres’ zichtbaar’.
Pablo Picasso bedenkt variant: de ‘Sugar-lift aquatint’
Picasso gebuikt hierboven de ‘Sugar-lift aquatint’-techniek. Letterlijk betekent het ‘aquatint met suikerlift’ (lift ofwel oprijzen); een afgeleide van Goya’s allover aquatint (zie uitleg bij onderaan. Bij suikerlift-techniek wordt etsing lokaal toegepast.
Opvallend is het verschil in dramasfeer; ook omdat Picasso a.h.w. een stripverhaal maakt, zonder Goya’s bruineerstaal hogelicht-bewerking. Linker strip luidt: ‘De droom en leugen van Franco – plate I’, januari 1937. Rechter strip heet: ‘De droom en leugen van Franco – plate II’, juni 1937. Hierin beginnen thema’s door te klinken met Picasso aanzet voor zijn 349x776cm schilderij ‘Guernica’; getoond op Expo 1937 Parijs (hieronder).
Picasso’s kleurloze schilderij ‘Guernica’, getoond op de wereldtentoonstelling 1937 in Parijs
Picasso’s samenwerking met drukker Hidalgo Arnéra
Picasso vertrok in de jaren 40 uit Parijs naar de Provence, met uitzicht op de Côte d’Azur. Daar begon hij ook met pottenbakken (1946-1973). In zijn verlangen om te innoveren, met name met linosnede- en lithografische drukprocessen, kreeg hij hulp van meester-graficus Hidalgo Arnéra (bij Imprimerie Arnéra-drukstudio in Vallauris-Fr); hèt bewijs van zijn vermogen om zichzelf voortdurend opnieuw uit te vinden. Dit ook gedreven door zijn behoefte om kleurposters te drukken voor zijn keramiek-tentoonstelling. We volgen de evolutie van zijn relatie met Imprimerie Arnéra-drukstudio in Vallauris, leidend tot zijn specifieke ‘reductiemethode linosnijden’.
Zie hierboven afgebeelde ‘Stilleven onder de lamp, 1962’, in geel rood, groen en zwart; gesneden uit één linoleum-plaat. Hoe dan? Normaliter gebuikt men voor ieder kleur een aparte drukplaat; met de mogelijkheid tot herdrukken (Linoleum uitgevonden in 1855). Picasso’s reductiemethode begon in het voorbeeld linksboven met geel, waarin hij de contouren uitsneed. Door wegsnijden creëerde hij de rood-drukvorm. Na het verder wegsnijden ontstonden de groen- en zwart-drukvorm. Via de oplopende druks hierboven zie je ook de werkbesparing van Picasso’s reductiemethode ten opzichte van vier aparte drukvormen. Hier kleeft één nadeel aan: herdrukken is onmogelijk geworden.
Toulouse-Lautrec’s chromolithografie op grootformaat
Het Parijse uitgaansleven genoot in 1891 al van Toulouse-Lautrec’s 190×116.5 cm grote affiche voor de Moulin Rouge ‘La Goulue’, vermenigvuldigd door ‘Imprimerie Affiches Américaines Charles Lévy’. Die drukte vanaf vier à vijf ±12cm dikke loodzware lithografische kalkzandstenen!
Doorlooptijd van idee tot eindproduct, voor een beperkte buurt- of wijkoplage van 25 stuks (los van prepareren van de stenen maar inclusief artwork direct op de steen) ruim een week, door de kunstenaar zelf plús een paar drukkers.
Toulouse-Lautrec zette rechtstreeks op geprepareerde lithostenen spiegelbeeldig zijn klats- of contourtekening met vette inkt. Afdrukken daarvan werden rood ingepoederd, waarna die poeder-contourklats op geprepareerde stenen werden overgezet. Zo beschikte de kunstenaar op vier à vijf contour-lithostenen. Daarop prepareerde hij met vette touche-inkt in spiegelbeeld de separate drukvromen; gebruikmakend van pen, penseel en brushtechniek.
Toulouse-Lautrec’s affiche, Moulin Rouge ‘La Goulue’
(*) Aquatint: hierbij wordt poederzwavel, bestrooid over de roodkoperplaat die al dun is uitgesmeerd met olie. Dat corrodeert het oppervlak zodat het inkt vasthoudt als een uniforme toon bij het drukken. Polijsten geeft tonale variaties.
(**) Bij sugar-lift aquatint tekent de kunstenaar zijn ontwerp direct op het onbehandelde oppervlak van de roodkoperplaat met een penseel en een oplossing van Oost-Indische inkt en suiker. De plaat wordt vervolgens bedekt met zuurbestendige afdichtende vernis. Wanneer de plaat is uitgehard, wordt deze in warm water geplaatst. De pure vernisgrond blijft stevig, behalve waar deze de sugar-lift tekening bedekt. De suikeroplossing lost langzaam op in het water en tilt de grond op om het koper bloot te leggen. De blootgestelde gebieden worden vervolgens bestoven met hars en uitgebeten in de gebruikelijke methode van aquatint. Sugar-lift aquatint is het een zeer schilderachtige techniek, vaak gebruikt door Picasso.